Lezing Sjef Damhuis over Steenwijk in nazi-tijd

Tweehonderd bezoekers waren onder de indruk van het verhaal

Gezamenlijke lezing
In totaal tweehonderd mensen bezochten de twee lezingen die de Historische Vereniging Steenwijk en Omstreken en Historische Vereniging IJsselham hielden op 22 en 29 april.

Geschiedenisleraar Sjef Damhuis uit Steenwijkerwold vertelde over het leven in Steenwijk tijdens de bezetting in de periode 1944-1945. Een deel van zijn informatie haalde Damhuis uit het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging in Den Haag. Zonder telefoon en laptop mocht hij daar dossiers inzien en aantekeningen maken, maar alleen met potlood (én zonder gom).

Indrukwekkend begin
Bij het begin van de tweede lezing las Henk Bos (79) uit Lemmer een zelfgeschreven gedicht voor ter nagedachtenis aan zijn vader. Akkerbouwer/veehouder Hendrik Bos werd op 36-jarige leeftijd samen met 5 andere mannen op 13 oktober 1944 gefusilleerd door de Duitse bezetter. Op de hei van Kallenkote; zonder enige vorm van proces. Op dat moment was de echtgenote van Hendrik zwanger van Henk. De eerste regels van het gedicht zorgden er direct voor dat de zaal muisstil was.

“Hier stonden zij, zes mannen op een rij. Ze keken recht in de loop van een geweer …….”

Einsatzkommando Stiller
Tot half september 1944 was het redelijk rustig in Steenwijk en omgeving. De Joodse inwoners waren eerder, net als in veel andere plaatsen, geruisloos afgevoerd naar Westerbork. Met de komst van het Einsatzkommando Stiller in september werd de sfeer grimmiger. Het betrof hier een allegaartje van Duitsers, Hongaren, Roemenen en Belgen. Zij hadden als taak informatie in te winnen over onderduikers en leden van het plaatselijke verzet.  Het brute optreden van de groep had tot gevolg dat binnen enkele weken na hun aankomst in Steenwijk negen personen werden geëxecuteerd. Later volgden nog meer executies in de regio door dit Einsatzkommando. Eén van de vermoorde personen was Renze de Ruiter uit Achterbuurt (thans Witte Paarden). Maar ook de eerder genoemde Hendrik Bos.

“Deutschfeindliche” personen
P.K. (Piet) Pit was in deze periode kringleider van de NSB in het district Vollenhove. Hij hield kantoor aan de Meppelerweg (thans het Thomashuis). In 1942 moest Pit in opdracht van de districtsleider van de NSB in Overijssel een lijst aanleveren van “deutschfeindliche” personen. Indien de situatie daartoe aanleiding zou geven, konden deze mensen worden gearresteerd en eventueel als vergelding worden doodgeschoten. Opvallend waren de omschrijvingen op deze lijst waarmee deze personen werden aangeduid. Zoals bijvoorbeeld tandarts  H.S. Schrale (“Oranje bolsjewist”), A. Greven (“jodenknecht en agitator”), Jac. Poiesz (“anti-nationaal en sociale hetzer”) en G. Diemont (“saboteur en geruchtenverspreider”).

Deze lijst werd op 14 september 1944 bij de SD (Sicherheitsdienst)  ingeleverd. Het was bijzonder dat Pits oude vriend Upko Koenen, die fel anti-Duits was,  niet op de lijst stond. Om een daad te stellen werd Schrale een dag na de eerste bijeenkomst tussen de NSB en het Einsatzkommando gevangen genomen en uiteindelijk geëxecuteerd op de hei bij Wapse.

Goed of fout?
Het viel Damhuis tijdens zijn onderzoek op dat het niet allemaal zwart-wit was in én kort na de oorlog. Mensen aan de verkeerde kant zoals landwachter Bouwe Vaartjes bleek buurtgenoten te waarschuwen wanneer er een razzia op komst was. Na de oorlog maakte een deel van de inwoners uit Ossenzijl zich daarom sterk voor strafvermindering. Echter zonder resultaat.

In het archief kwam Damhuis bij zijn zoektocht een brief tegen van voormalig wethouder en locoburgemeester Upko Koenen. In deze brief aan de rechtbank deed Koenen een verzoek om de activiteiten van Piet Pit gedurende de oorlog enigszins te nuanceren door te wijzen op verzachtende omstandigheden.

En hoe verstandig was de aanslag van het verzet op de belangrijke SS-officier Hanns Albin Rauter begin maart 1945 bij de Woeste Hoeve? Als represaille werden er 117 gevangenen zonder vorm van proces geëxecuteerd. En dat slechts enkele weken voor de bevrijding.

Ook kwamen tijdens de lezing de motieven om lid te worden van de NSB aan bod. Dit overzicht was gebaseerd op de rechtbankverslagen van na de oorlog. Het ging dan om zaken als “een betere maatschappij voor de kleine man”, “betere arbeidsvoorwaarden” of “goed voor de boeren” . In de jaren dertig tijdens de grote crisis waren deze motieven volgens Sjef Damhuis verklaarbaar en konden zij het lidmaatschap rechtvaardigen. Maar dit gold natuurlijk niet wanneer men zich pas in de periode 1944-1945 ging aanmelden voor de NSB. De verschrikkingen van de bezetter waren toen maar al te duidelijk.

De Oorlogstapes
Steenwijk in nazitijd staat ook centraal in het boek De Oorlogstapes. Dit boek van Teun Smit werd in 2020 uitgegeven door de Historische Vereniging Steenwijk en Omstreken. Het is gebaseerd op een twintigtal geluidscassettes uit de jaren tachtig van de vorige eeuw. Vol met gesprekken met plaatselijke tijdsgenoten van de Tweede Wereldoorlog. Waarin ze vertellen over het (over)leven in Steenwijk onder de nazivlag. Naast de gesprekken bevat het boek veel foto’s; ook vanuit de kant van bezetter. Dit bijzondere, historische tijdsdocument is nog steeds verkrijgbaar bij de Historische Vereniging Steenwijk en Omstreken en bij Primera Steenwijks Boekhuys.